ویژگى‏هاى یک فرد سالم و بهنجار چیست؟

سلامت روانى روى یک پیوستار (خط) قرار دارد به عبارت دیگر کمتر کسىرا مى‏توان یافت که همه ویژگى‏هاى یک فرد سالم را داشته باشد. بنابراین مى‏توانگفت سلامت روانى[1]، امرى نسبى و داراى مراتب است؛ هر چه ویژگى‏هاى سلامتىدر فرد بیشتر باشد، از مرتبه بالاترى از سلامت روانى برخوردار استو هر چه این ویژگى‏ها کمتر باشد، میزان سلامت روانى کمتر و فرد به مرز نابهنجارىنزدیک مى‏شود. در اینجا به برخى از معیارهاى سلامت روانى اشاره مى‏شود:

1. کارآمدى در ادراک

افراد سالم و بهنجار، در ارزیابى دنیاى اطرافشان واقع‏بین هستند و ادراکدرستى از رفتار و کردار دیگران دارند؛ یعنى، به صورت افراطى (خیلى خوشبینانه یاخیلى بدبینانه)، دیگران را ارزیابى نمى‏کنند.

2. خودشناسى

افراد سالم تا حدود قابل توجهى از انگیزه‏ها، احساسات و حالات روانىخودشان، آگاهند؛ یعنى نقاط قوت و ضعف خود را مى‏شناسند و سعى مى‏کنندضعف‏ها و کاستى‏هاى خود را جبران و نقاط قوت را تقویت کنند.

3. عزت نفس[2] بالا و پذیرش از سوى دیگران

افرادى که از سطح سازگارى خوبى برخوردارند، احساس مى‏کنند انسان باارزش هستند و مورد قبول دیگران - به ویژه اطرافیان - قرار دارند.

4. توانایى برقرارى ارتباط محبت‏آمیز

یکى از ویژگى‏هاى افراد بهنجار، این است که قادرند روابط نزدیک ورضایت‏بخش، با دیگران برقرار کنند و نسبت به احساسات دیگران حساس هستند[3].البته این ویژگى باید با هنجارهاى پذیرفته شده جامعه‏اى که در آن زندگى مى‏کنند،هماهنگ باشد. بنابراین در یک جامعه دینى، اگر دخترى به احساسات پسرى کهمى‏خواهد با او ارتباط دوستانه (نه در قالب ازدواج) برقرار کند، پاسخ ندهند؛ نه تنهادلیل بر غیرمتعادل بودن آن دختر نیست؛ بلکه این رفتار نشانه حیا،عفّت و پاکدامنى آن دختر محسوب مى‏شود. جامعه نیز هرگز چنین دخترى رانابهنجار نمى‏داند؛ بلکه معتقد است پسر باید در رفتارش تجدید نظر کند. در حالىکه در جوامع غربى - که هنجارهاى شرعى مراعات نمى‏شود و ملاک برقرارىارتباط دختر و پسر صرفاً رضایت آن دو است - ممکن است چنین رفتارى را دالبر ناهنجارى آن دختر تلقى شود و بگویند: این دختر توانایى ارتباط برقرار کردن باجنس مخالف را ندارد و در مهارت‏هاى اجتماعى و ارتباطى ضعیف است!

5. بارورى

افراد بهنجار - افرادى که از سازگارى خوبى برخوردارند - توانایى‏هاى خود رادر مسیر فعالیت‏هاى بارور به کار مى‏اندازند. زندگى را دوست دارند و بى‏آنکهنیازى به تقلا داشته باشند، از پس الزامات آن بر مى‏آیند[4].

6. توانایى در کنترل رفتار اختیارى

افراد بهنجار اطمینان کافى دارند که مى‏توانند رفتار خود را کنترل کنند. گاه گاهىممکن است تکانشى[5] عمل کنند اما در صورت لزوم قادرند انگیزه‏هاى جنسى وپرخاشگرى خود را مهار کنند.

7. داشتن باورهاى صحیح به مبدأ و معاد و آموزه‏هاى دینى

و به عبارت دیگر ایمان به خدا، رعایت ارزش‏هاى اخلاقى و التزام عملى بهاحکام الهى یکى از مهمترین شاخصه‏هاى سلامت روان است؛ زیرا ایمان آثارىدارد که میزان و سطح سلامت روان را افزایش مى‏دهد. در اینجا به برخى از آنهااشاره مى‏کنیم:

الف. نشاط روحى؛ یکى از نشانه‏هاى انسان مؤمن، وجود شادابى روحىدر اوست. مؤمن از افسردگى به دور است و از حزن و اندوه ویرانگر در امانمى‏باشد. منظور از نشاط روحى یعنى شادابى، طراوات و انگیزه‏مندى در برابربى‏حالى، مستى و کسالت است. در حدیث مشهور «جنود عقل و جهل» چنین آمدهاست: «الخیر... هوالنشاط»[6].

در حدیث دیگرى از امام صادق علیه‏السلام آمده است: «المؤمن له نشاط فى هدى»[7]مؤمن در راه هدایت، شاداب و انگیزه‏مند است.

ب. امیدوارى؛ یکى دیگر از نشانه‏هاى سلامت روان است. انسان‏هاى سالمدر زندگى خود امیدوارند و در برابر مشکلات خودباخته نیستند بلکه با امیدبه رحمت الهى در پى حل مشکل یا کنترل و مهار آن هستند.

ج. مسئولیت پذیرى؛ یکى دیگر از ویژگى‏هاى انسان سالم آن است که نسبت بهخود و دیگران و حتى طبیعت و حیوانات احساس مسؤولیت دارد.

قرآن مجید خطاب به انسان‏هاى مؤمن مى‏فرماید: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیکمْأَنْفُسَکمْ...»[8]؛ «اى کسانى که ایمان آورده‏اید به خود بپردازید...». «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواقُوا أَنْفُسَکمْ وَ أَهْلِیکمْ ناراً وَقُودُهَا النّاسُ وَ الْحِجارَةُ»[9]؛ «اى کسانى که ایمان آورده‏اید!خود و خانواده خود را از آتش نگه دارید که هیزم آن مردم و سنگ‏ها هستند».

قال رسول اللّه‏ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله: «الرّجلُ راعٍ على اهل بیته و هو مسئوول عنهم والمرأةُ راعیةعلى بیت بَعلها و ولده و هى مسئولة عنهم»؛ «مرد نسبت به اهل خانه خود مسئولیتدارد و در برابر انجام این مسئولیت بازخواست مى‏شود؛ زن نیز نسبت به خانه، شوهر وفرزندش مسئولیت دارد و نسبت به انجام این مسئولیت بازخواست مى‏شود».