تبیان در بررسی و تبیین مقوله عالم ذر آورده است: تعبیر عالم ذر و خصوصیات آن که مفسران، فلاسفه و متکلمان را به خود مشغول ساخته برگرفته از آیه 172 سوره اعراف و روایات متعددی است که در این زمینه نقل شده است. هر یک از این افراد در مواجهه با این آیه و روایات مربوط به آن توضیحاتی را ارائه داده اند که به طور کلی به سه دسته تقسیم می شوند: موافقان عالم ذر، مخالقان عالم ذر، و نظریه سومی که به نقد این دو دسته می پردازد. آنچه سبب به وجود آمدن دو دسته اول گردیده، برداشت اشتباه و سطحی آنان از وجود عالم ذر است و اما گروه سومی که برخی از مفسرین معاصر هستند به نقد این دو دیدگاه پرداخته اند. بحث از عالم ذر و کم و کیف آن را در بررسی نظرات موافق و مخالف مطرح کرده و سپس به نقد آنها پرداخته در خاتم نظریه صحیح را بیان می کنیم.

**>**>

موافقان عالم ذر

قبل از پرداختن به نظر این گروه لازم است آیه ای را که به آن استناد می کنند را با هم مرور کنیم.

"و اذا خذا الله من بنی آدم من ظهورهم ذریتهم و اشهدهم علی انفسهم ألست بربکم قالوا بلی شهدنا أن تقولوا یوم القیامة إنا کنا عن هذا غافلین"

و هنگامی که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریه ی آنان را برگرفت و ایشان را بر خودشان گواه ساخت که آیا پروردگار شما نیستم؟ گفتند: چرا گواهی دادیم تا مبادا روز قیامت بگوئید که ما از این امر غافل بودیم.

نظر موافقان عالم ذر بر اساس این آیه چنین است که: خداوند بعد از خلقت حضرت آدم نطفه های موجود در صلب او را خارج ساخته و سپس نطفه های موجود در آنها را نیز خارج کرد و همینطور ادامه داد تا تمام بشر را به صورت ذرات بی شمار در آورد، سپس هر یک از این ذرات را حیات دنیوی، عقل و ادراک داد و پس از آن خود را به آنها معرفی کرد و آنها نیز بر ربوبیتش اقرار کردند البته برخی صادقانه و مطابق با باطنشان پاسخ دادند و عده ای نیز از روی نفاق اقرار کردند. بدین ترتیب همه به معرفت الهی آگاه شدند، پس از آن به شکل ذرات در صلب پدران خویش جای گرفتند در حالی که آن نوع حیات و زندگی را فراموش کردند تنها معرفت الهی را با خود به هنگام خلق مجدد همراه داشتند.

قبل از این حیات دنیوی، حیات دیگری یا به تعبیر دقیق تر نشئه دیگری وجود دارد که حقیقت و باطن این دنیاست به طوری که انسان ها از پروردگار خود منقطع نبوده و در پیشگاه او حاضر هستند و لحظه ای هم او را غایب نمی بینند لذا به وجود خدا و هر حقی که از جانب او باشد اعتراف دارند

مخالفان عالم ذر

آنچه که مورد نظر مخالفان است آن است که خداوند این اقرار ربوبیت و اتمام محتسبی را که موافقان نیز آن را اشاره دارند را از انسانها گرفت اما این میثاق مأخوذ از انسان را در این دنیا و پس از خلقت یعنی پس از انفصال و جدایی از پدران از آنها گرفت و نه در دنیایی غیر از دنیای مادی.


بررسی و نقد نظرات موافق و مخالف

اشکالی که در نظر موافق وجود دارد اینکه در صورت پذیرش آن باید به دو بار خلقت و زندگی دنیوی معتقد شویم که بر اساس معرفت دینی نه تنها قابل قبول نیست بلکه محال است. اما اشکال موجود در نظر مخالفان که معتقدند خداوند پس از خلقت اقرار گرفت با ظاهر آیه و نص روایات معتبر در این زمینه ناسازگار است.
قرآن

نظر صحیح

بر اساس آیه 21 سوره حجر که می فرماید: "و إن من شی ء إلا عندنا خذائنه و ما ننزله إلا بقدر معلوم" و هیچ چیزی نیست مگر گنجینه های آن نزد ماست و ما آن را جزء اندازه ای معین فرو نمی فرستیم.

اثبات می شود که برای هر موجودی در نزد خدای متعال وجود وسیع و نامحدودی در گنجینه الهی هست که وقتی به دنیا وارد می شود دچار محدودیت می شود و این همان حقیقتی است که خدا از آن به ملکوت تعبیر کرده است. "و کذلک نری ابراهیم ملکوت السموات و الارض و لیکون من الموقنین" (انعام/75) و این گونه ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نمایاندیم تا از جمله یقین کنندگان باشد. انسان نیز از این مسابقه ی وجودی و ملکوت برخوردار است.

بنابر آنچه گفته شد می توان چنین نتیجه گرفت که قبل از این حیات دنیوی، حیات دیگری یا به تعبیر دقیق تر نشئه دیگری وجود دارد که حقیقت و باطن این دنیاست به طوری که انسان ها از پروردگار خود منقطع نبوده و در پیشگاه او حاضر هستند و لحظه ای هم او را غایب نمی بینند لذا به وجود خدا و هر حقی که از جانب او باشد اعتراف دارند.

این تفسیر در واقع آن حقیقتی است که آیه به طور اجمال به آن اشاره دارد یعنی آیه اشاره دارد به یک نشئه انسانی قبل ار نشئه دنیوی انسان اگر چه این نشئه تقدم زمانی نداشته بلکه همراه و محیط بر این عالم است.

با این توضیح اشکالاتی که بر دیدگاه طرفداران عالم ذر که برای آن نشئه تقدم زمانی قائل هستند بر این نظر وارد نمی شود. و از سوی دیگر اشکالات موجود در نظر مخالفان که با آیات و روایات منافات داشت هم بر این نظر وارد نیست.

براساس آیات و روایات معتبر عالم ذر، نشئه ای انسانی قبل از نشئه دنیوی انسان است که تقدم زمانی نداشته بلکه همراه این حیات دنیوی و محیط برآن است که در آن نشئه انسان در پیشگاه خدا حاضر است لذا به وجود خدا و هر حقی از سوی او نیز ربوبیتی معترف است

شاهد مثال در روایات

روایات بسیاری در تأیید قول صحیح در این زمینه وجود دارد که نقل به یک روایت می پردازیم.

ابو بصیر از شاگردان امام صادق(علیه السلام) درباره ی عبارت "الست بربکم" از حضرت سوال می کند: آیا این کلام را با زبان هایشان ادا کردند؟

حضرت می فرماید: بله، و هم با دل ها ی خود گفتند: مجددا از حضرت می پرسد: در آن روز ذرات کجا بودند؟

می فرماید: "آن روز خداوند در آن ذرات کاری کرد و آن ذرات عکس العملی نشان دادند که همان جوابشان بود.

این جواب که امام می فرماید: هم با زبان ها و هم با دلهایشان، نشان دهنده این است که وجود ذرات در آن روز طوری بوده است که اگر به دنیا منتقل می شدند، همان نحوه ی وجودشان، جواب زبانی را تصدیق کرد و هم آن را عین جواب با دل دانست، سپس سوال کننده چون تصوری دنیایی از موضوع داشت، از مکان این سوال و جواب پرسش کرد، اما امام (علیه السلام) در پاسخ مکانی را تعیین نکرده بلکه فرمود: خداوند آن ها را طوری آفرید که سوال و جواب از آن ها ممکن باشد.

این توضیحات علاوه بر آنکه نظر صحیح را تأیید می کند. نشان می دهد که این س?ال و جواب یک امر حقیقی است نه مجازی.


خلاصه سخن:

بر اساس آیات و روایات معتبر عالم ذر، نشئه ای انسانی قبل از نشئه دنیوی انسان است که تقدم زمانی نداشته بلکه همراه این حیات دنیوی و محیط برآن است که در آن نشئه انسان در پیشگاه خدا حاضر است لذا به وجود خدا و هر حقی از سوی او نیز ربوبیتی معترف است.

منابع:

1- تفسیر عیاشی، محمد بن مسعود بن عیاش معروف به عیاشی، ج2، ص37و40
2- ترجمه تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج8، ص426-410
3- کافی، شیخ کلینی، ج2، ص12